نمادهای عرفانی در نگاره‌های دوزخ معراج‌نامه میرحیدر

دوزخ بنابر ادیان، جایی است در­­ جهان دیگر که گناهکاران را در آنجا به انواع عقوبت کیفر دهند. شرح این موضوع در قرآن کریم و روایات مربوط به معراج در اندیشه­­‌های اسلامی به تفصیل آمده است و بازنمود آن را نیز می‌توان در نقاشی اسلامی و به ویژه در نسخ خطی مصور ایرانی مشاهده کرد. یکی از نسخ مصوری که موضوع دوزخ به صورت گسترده در آن مورد تصویرسازی قرار گرفته ­است نسخه‌­ای از معراج‌نامه­، معروف به معراج‌نامة میرحیدر است که در عصر تیموری در هرات تهیه شده است. با توجه به ماهیت معنوی موضوع از یک سو و بافتار عرفانی عصر تیموری از سوی دیگر، نگارگران این نسخه در آفرینش تصاویر به دفعات از نمادهای عرفانی بهره برده‌­اند. هدف از این مقاله دستیابی به نحوه ترجمان بصری دوزخ و روایت قرآنی آن توسط نقاشان تیموری است که شامل قرآن و احادیث است. مقالة حاضر می­‌کوشد تا ضمن شناسایی و مطالعة نمادهای عرفانی در این نگاره‌­ها با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی 16 نگارة دوزخی از نسخه­ مذکور بپردازد که به روش کتابخانه‌­ای به دست آمده‌­اند. در همین راستا سؤال پژوهش حاضر این است که تصویرگران تیموری­­­ معراج‌­نامة میرحیدر از کدام نمادهای عرفانی در بیان تصویری دوزخ بهره گرفته‌­اند؟ نتایج حاصل شده نشان می‌دهد که نگارگران علاوه بر مصور کردن روایت ادبی به بیان مفاهیم نمادین مورد نظر خود نیز پرداخته­‌اند. این بیان با رویکردهای بصری متنوع در اثر دیده می‌شود که با نمادهای عرفانی همگام است. نمادهایی همچون آتش، تاریکی، خار، غل و زنجیر و ... در نگاره‌های این نسخه مشاهده می‌شوند. دو عنصر آتش و تاریکی که به عنوان نشانة تصویری دوزخ هستند و در تمامی نگاره‌­ها دیده می‌شوند؛ آتش، که مفاهیمی همچون عشق، حرص، ریاضت، شهوت، شیطان، و... را مصداقی برای آن می­‌دانند و تاریکی نیز سرچشمة نفس در عالم روحانی است پیوند نفس به جسم، در واقع نزولی است از عالم روشنایی به عالم ظلمانی، ظلمانی به آن جهت که از اصل خود دور شده است. این مفاهیم عرفانی در نگاره‌های این نسخه اشاراتی است از دیدگاه عارفانة مصور این نگاره‌ها، به این طریق از معنای ظاهری که بیانگر داستان است، به معنای باطنی که همان معارف آموزه­‌های دینی است رهنمون شده­‌اند.